Przystąpienie Unii Europejskiej do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

Autor: Przemysław Tacik

Książka jest przekrojowym omówieniem wszystkich istotnych kwestii związanych z przystąpieniem Unii Europejskiej do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Akcesja UE do EKPCz to projekt już ponad czterdziestoletni, który wciąż nie doszedł do skutku, mimo długoletnich przygotowań. Ma ona wreszcie ustanowić formalną prawną więź pomiędzy najważniejszą i najbardziej zaawansowaną organizacją międzynarodową na kontynencie europejskim a najskuteczniejszym instrumentem ochrony praw człowieka na świecie.

Akcesja to od 2009 roku prawny obowiązek UE, jednak jej realizacja wciąż napotykała przeszkody. Obecnie, kiedy przygotowywany jest nowy projekt umowy, na mocy której Unia ma stać się stroną Konwencji, temat ten jest aktualny jak nigdy dotąd. Jego doniosłość daleko wykracza poza zagadnienia prawa unijnego i prawa konwencyjnego. Przystąpienie organizacji międzynarodowej do EKPCz, zaprojektowanej dla państw, stwarza niespotykane dotąd problemy. Porusza wątki z zakresu prawa międzynarodowego i konstytucyjnego, dotyka zagadnień pluralizmu prawnego i multicentryczności systemu prawa, komplikuje system ochrony praw człowieka w Europie. Każe na nowo przemyśleć relacje pomiędzy źródłami prawa i interpretującymi je sądami w jednej europejskiej przestrzeni prawnej.

Celem niniejszej książki jest uporządkowanie tych złożonych problemów i odpowiedź na pojawiające się pytania co do natury i kształtu akcesji. W tym celu wykorzystano bogaty dorobek doktryny w sześciu językach, jak również rozległy wybór orzecznictwa.

Spis treści
Rozdział I. Historyczny kontekst przystąpienia Unii Europejskiej do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
I.1. Historia prawa Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
I.1.1. Geneza i znaczenie EKPCz
I.1.2. Ewolucja EKPCz
I.1.3. Rola orzecznictwa ETPCz
I.1.4. Rola EKPCz dla Unii Europejskiej i jej systemu prawnego
I.1.5. W stronę reformy prawa EKPCz
I.2. Rozwój ochrony praw podstawowych w ramach Wspólnot/UE
I.2.1. Działalność orzecznicza ETS w zakresie praw podstawowych
I.2.1a. Początki ochrony praw podstawowych w orzecznictwie ETS
I.2.1b. Pozycja EKPCz w orzecznictwie ETS dotyczącym praw podstawowych
I.2.1c. Zakres zastosowania wspólnotowych/unijnych praw podstawowych
I.2.2. Działania innych instytucji Wspólnot/UE w zakresie ochrony praw podstawowych
I.2.3. Rozwój ochrony praw podstawowych w aktach prawa pierwotnego Wspólnot/UE
I.2.4. Stworzenie Karty praw podstawowych Unii Europejskiej i nadanie jej mocy wiążącej
I.2.4a. Opracowanie Karty
I.2.4b. Zakres zastosowania Karty praw podstawowych Unii Europejskiej
I.2.4c. Status klauzuli horyzontalnej z art. 52 ust. 3 KPP
I.2.4d. Stosunek Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Karty praw podstawowych
I.3. Kontrola zgodności z Konwencją działań Wspólnot/UE przez ETPCz
I.3.1. Źródłowa pozycja prawa wspólnotowego przed EKomPCz i ETPCz
I.3.2. Odpowiedzialność państw członkowskich za naruszenia EKPCz wynikające z prawa wspólnotowego/unijnego
I.3.3. Obecny zakres bezpośredniej i pośredniej konwencyjnej kontroli prawa unijnego
I.4. Relacje unijnego i strasburskiego systemu prawnego w perspektywie historycznej
I.4.1. Specyfika relacji unijnego i konwencyjnego systemu prawa
I.4.2. Twórcze interakcje między unijnym i konwencyjnym systemem prawa
I.4.3. Negatywne aspekty interakcji prawa unijnego i prawa konwencyjnego
I.5. Historia projektu przystąpienia Wspólnot/UE do EKPCz
I.5.1. Historyczne możliwości ukształtowania stosunku Wspólnot do Konwencji
I.5.2. Kwestia sukcesji zobowiązań konwencyjnych z państw członkowskich na Wspólnoty
I.5.3. Inicjatywa akcesji Wspólnot do EKPCz
I.5.4. Negocjacje akcesyjne
Rozdział II. Cele przystąpienia Unii Europejskiej do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – model teoretyczny
II.1. Cele polityczne
II.1.1. Podkreślenie wymiaru praw podstawowych w Unii Europejskiej
II.1.2. Poddanie UE niezależnej zewnętrznej kontroli w kwestii praw podstawowych
II.1.3. Podkreślenie konstytucyjnej wagi EKPCz dla europejskiego porządku prawnego
II.1.4. Ochrona autonomii UE poprzez jej przystąpienie do Konwencji jako równorzędnej strony
II.2. Cele prawne
II.2.1. Uniknięcie konfliktu orzecznictw ETPCz i TSUE
II.2.2. Stworzenie możliwości bezpośredniego skarżenia działań UE
II.2.3. Uniknięcie problemu „podwójnej lojalności” państw członkowskich UE wobec ETPCz oraz UE
II.2.4. Ostateczne związanie UE normami EKPCz
II.2.5. Uzupełnienie systemu środków prawnych UE w zakresie ochrony praw podstawowych
II.3. Cel praktyczny
II.4. Spójność celów akcesji a jej zasadność
Rozdział III. Prawne uregulowania procesu akcesji UE do EKPCz
III.1. Akt akcesji UE do EKPCz a prawo unijne
III.1.1. Kompetencja Wspólnot/UE w kontekście akcesji
III.1.1a. Teoretyczne zagadnienia kompetencji UE w zakresie praw podstawowych
III.1.1b. Kompetencja Wspólnot/UE do akcesji w ocenach organów europejskich
III.1.1c. Traktat lizboński a obowiązek i kompetencja UE do akcesji
III.1.2. Określenie podmiotu przystępującego do EKPCz
III.1.3. Konieczność dalszych zmian w systemie prawa unijnego
III.2. Wymogi zmian w prawie Rady Europy
III.2.1. Zmiany wprowadzone przez Protokół nr 14 do EKPCz
III.2.2. Dalsze konieczne zmiany w prawie EKPCz
III.3. Umowa akcesyjna
III.3.1. Procedura przyjęcia przez UE „umowy dotyczącej przystąpienia”
III.3.2. Podmioty zawierające umowę akcesyjną
III.3.3. Kwestia złożenia przez UE zastrzeżeń do Konwencji
III.3.4. Przystąpienie UE do protokołów dodatkowych
III.3.5. Kwestia przystąpienia UE do Rady Europy
III.3.6. Zasady regulujące treść umowy akcesyjnej
III.3.6a. Zasada zachowania podziału kompetencji
III.3.6b. Zasada zachowania szczególnej sytuacji państw członkowskich wobec EKPCz
III.3.6c. Zasada zachowania autonomii prawa unijnego
III.3.6d. Dodatkowe zasady kierujące negocjacjami akcesyjnymi
III.3.7. Projekty umowy akcesyjnej
III.3.8. Opinia 2/13 Trybunału Sprawiedliwości i przyszłość umowy akcesyjnej
Rozdział IV. Konsekwencje akcesji Unii Europejskiej do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
IV.1. Instytucjonalne konsekwencje akcesji dla systemu kontrolnego EKPCz
IV.1.1. Sędzia ETPCz wybrany z ramienia UE
IV.1.1a. Kwestia dopuszczenia wyboru sędziego ETPCz z ramienia UE
IV.1.1b. Procedura wyboru sędziego z ramienia UE
IV.1.1c. Pozycja sędziego wybranego z ramienia UE w ETPCz
IV.1.2. Przedstawiciel UE w Komitecie Ministrów RE
IV.2. Konsekwencje proceduralne
IV.2.1. Problem dopuszczalności skarg między stronami ETPCz z udziałem UE
IV.2.2. Pojęcie wewnętrznego środka odwoławczego w odniesieniu do UE
IV.3. Konsekwencje materialnoprawne
IV.3.1. Zastosowanie do UE materialnych norm Konwencji
IV.3.1a. Kwestia jurysdykcji UE
IV.3.1b. Postanowienia dotyczące przymiotów suwerenności państwowej
IV.3.1c. Zastosowanie pojęcia cudzoziemca z art. 16 EKPCz w stosunku do UE
IV.3.2. Włączenie EKPCz do prawa unijnego
Rozdział V. Odpowiedzialność UE za naruszenie EKPCz i co-respondent mechanism
V.1. Odpowiedzialność UE za naruszenie EKPCz
V.1.1. Odpowiedzialność organizacji międzynarodowych
V.1.2. Odpowiedzialność UE za naruszenie EKPCz
V.1.3. Teoretyczne zagadnienia współ-odpowiedzialności UE i państw członkowskich za naruszenie Konwencji
V.1.3a. Podstawy instytucji współodpowiedzialności
V.1.3b. Współodpowiedzialność podmiotów prawa międzynarodowego
V.1.3c. Współodpowiedzialność w prawie EKPCz
V.2. Współodpowiedzialność UE i państw członkowskich za naruszenie Konwencji i co-respondent mechanism
V.2.1. Specyfika współodpowiedzialności UE i państw członkowskich za naruszenia Konwencji i potrzeba regulacji specjalnych
V.2.2. Instytucja co-respondent mechanism
V.2.3. Współodpowiedzialność łączna w ramach co-respondent mechanism
V.2.3a. Zakres zastosowania współodpowiedzialności łącznej i przesłanki uruchomienia co-respondent mechanism
V.2.3b. Funkcjonowanie współodpowiedzialności łącznej UE i państw członkowskich za naruszenie EKPCz
V.2.3c. (Współ)odpowiedzialność łączna za naruszenia Konwencji mające źródło w prawie pierwotnym
V.2.3d. Skutki wyroków stwierdzających półodpowiedzialność łączną i ich wykonywanie
V.2.4e. Koncepcja obowiązków pozytywnych a co-respondent mechanism
V.2.4. Współuczestnictwo w ramach co-respondent mechanism
V.2.4a. Strona, przeciw której kieruje się skargę
V.2.4b. Dopozwanie i wstąpienie do postępowania
V.2.4c. Obowiązek koordynacji stanowisk współuczestników
V.2.4d. Moment dopuszczalnego uruchomienia co-respondent mechanism
V.2.4e. Wymóg wyczerpania środków krajowych a współuczestnictwo
V.2.5. Podsumowanie: co-respondent mechanism jako przykład uregulowania współodpowiedzialności łącznej
Rozdział VI. Akcesja UE do EKPCz a relacje między Trybunałem Sprawiedliwości UE i Europejskim Trybunałem Praw Człowieka
VI.1. Wertykalność czy horyzontalność relacji między TSUE i EKPCz?
VI.2. Zagadnienie prior involvement
VI.2.1. Możliwość oceny ważności aktu unijnego przed rozpoznaniem sprawy przez ETPCz
VI.2.2. Rozwiązania problemu prior involvement
VI.3. Zagadnienie pytań prejudycjalnych między ETPCz i TSUE
VI.4. Kwestia prawa do sądu w UE w rozumieniu art. 6 i 13 EKPCz
VI.5. Status doktryny Matthews/Bosphorus po akcesji
Rozdział VII. Akcesja UE do EKPCz a europejski model ochrony praw podstawowych
VII.1. Konceptualizacja europejskiego systemu ochrony praw człowieka
VII.2. Akcesja UE do EKPCz a europejski system ochrony praw człowieka
VII.2.1. Perspektywa UE
VII.2.2. Perspektywa EKPCz
VII.2.3. Perspektywa krajowych porządków prawnych
VII.3. Przemiany europejskiego modelu ochrony praw podstawowych a zasadność akcesji